Merel wennet yn in djoer filladoarp en kriget op in moarntiid in, net oankundige, besite fan in nije buorfrou, Moniek. Merel hat gjin nocht oan Moniek har stribjen nei freonskip. Mar Moniek hâldt oan as storein en lit har net ôfskepe. Yn seis opinoar folgjende sênes sjogge we hoe’t him tusken twa, hiel ferskillende, froulju in bysundere bân ûntwikkelt.
In heit, fabryksarbeider, is der wis fan dat syn dochter in stjêr wurde sil en hy wol ta it úterste gean om har te helpen dat doel te berikken. Hy skriuwt har yn foar withoefolle talintejachten. Mar de sjuery’s tinke der hiel oars oer: in karriêre as sjongeres sit der foar it fanke net yn. De heit nimt emoasjonele maatregels; hy wol syn fanke op dizze wize sjen litte dat hy mâl mei har is. Hy is hjiryn bysûnder orizjineel en giet hiel fier, mar allinnich it resultaat telt: úteinlik is elkenien ferneamd.
Dit stik is in bewurking fan de roman Mephisto fan Klaus Mann. Yn dit boek wurdt in part fan it libben beskreaun fan de ferneamde Dútske akteur Gustav Gründgens. Yn de jierren tweintich wie dizze man aktyf yn it artistike, maatskippij-krityske fermidden fan Berlin, mei Klaus Mann en syn suske Erika (bern fan Thomas Mann). Gründgens troude mei kabaretiêre Erika Mann, mar it houlik duorre net lang. Dat hie te krijen mei it opportunisme fan Gründgens, dy’t ek trochspylje woe doe’t de nazi’s yn 1933 oan’e macht kamen. Mei syn rol fan Mephisto (de dúvel) yn Goethe’s ‘Faust’ waard er sels in favoryt fan de nazi’s. Lykwols symbolisearret krekt dizze rol ek it ferrie fan Gründgens as keunstner.
It stik (yn de bewurking fan Arianne Mnouchkine, de Frânske regisseur fan it Théâtre de Soleille) jout in spektakulêr bild fan de tiid fan de jierren tweintich en tritich yn Dútslân, in tiid fan artistike frijheid en ûnderdrukking, fan freonskip en ferrie.
In plantsoentsje mei in tillefoansel en in bankje, dêr’t in man op sit te lêzen. Dan komt in frou op en smyt in kwartsje yn de tillefoan, mar it petear rint mis en se is it kwartsje kwyt. Se freget oan de man oft hy miskien in kwartsje hat. Dat hat er wol, mar hy wol earst witte: “wêr giet it oer?”. Se soe wolris opdracht jaan kinne ta in misdied en dêr wol hy net oan meiwurkje. Sy fynt dat belachlik, mar bliuwt dochs oan’e praat mei dizze nuvere keardel.
Der folgje in tal healwize en komyske redenerings, dy’t net maklik gear te fetsjen binne.
By eintsjebeslút jout de frou – dy’t ûnderwillens dochs in kwartsje krigen hat – dat kwartsje sûnder nei te tinken ôf oan in man, dy’t yndie telefoanyske opdracht jout… ta in misdied.
In aardige ienakter yn de styl dy’t ek bekend is fan ‘Waldolala’, ‘Het Willy Dobbe plantsoen’ en in grutte rige oare tillevyzjeprogramma’s fan dizze skriuwer.
Begjin jierren fyftich yn it suden fan de Feriene Steaten. Blanche Dubois is de dochter fan in ferearmoede famylje fan plantaazjebesitters. As har famylje útstoarn is en der neat oars oerbliuwt as skulden, giet hja nei har suster Stella yn de grutte stêd. Dy is ûnder har stân troud mei in arbeider fan Poalske komôf. By it begjin fan it stik komt Blanche oan yn de drokke, benearjende folkswyk yn New Orleans.
Tusken de o sa teare, dameseftige Blanche en de man fan har suster, Stanley Kowalski, bûtert it fan it begjin ôf oan net. Hy is in rûge bast mei in geve pit. Hja is krekt oarsom: ûnder har smetleas uterlik (en namme!) ûntdekt Stanley al ridlik gau dat it net doocht. Blanche wurdt net allinne opfretten troch de senuwen en is swier oan’e drank, hja is ek twongen weigien út har berteplak nei’t men der efter kaam dat hja as learares in net tastiene affêre hân hat mei in jonge. Under har degelike opfieding en har hege ferwachtings fan it libben, skûlet in wanhopich langstme nei leafde, erkenning en erotyk. In mislearre houlik mei in te betiid stoarne, homosexuele jonge dy’t hja oanbidde, is ien fan de oarsaken fan har teloarstelling en wanhoop yn it libben.
Yn de kleurrike, mar machteleaze werklikheid fan Stanley en syn freonen besiket Blanche lykwols noch in romantyske ferhâlding oan te gean mei Mitch, ien fan de freonen, dy’t tige ûnder de yndruk is fan har ferskining. Stanley fielt him lykwols hieltyd mear faksearre en delhelle troch de kueren en manierkes fan Blanche. Nei’t hy har ferline te witten kommen is, docht hy in boekje iepen by syn freon Mitch. Dy fielt him troch Blanche beskiten en stjoert har fuort.
Blanche rekket no alhiel fan ‘e roai. Hja kin net langer by Stella en Stanley ynwenje, mar hja hat nimmen om nei ta te gean. Uteinlik wurdt hja troch in dokter ophelle, dy’t har nei in ynrjochting oerbringe sil.
KOMMINTAAR:
Ien fan de klassikers út de toanielliteratuer fan de 20ste ieu. It stik is ferskillende kearen ferfilme en ek yn Nederlân regelmjittich spile. It is in fel-realistysk drama, dêr’t it konflikt tusken de dreamwrâld fan Blanche en de rauwe werklikheid fan Stanley sintraal yn stiet. Beide figueren binne lykwols mei sawol negative as sympathike karaktertrekken útrist. Hjirtroch, en troch de macht dy’t it ferline noch hieltyd op Blanche útoefenet, hat it stik in ûnûntkomber ferrin en soene jo it mei rjocht en reden in moderne trageedzje neame kinne.
Foar amateurs dy’t it ûnderste út de kanne helje wolle, is dit stik sûnder mis in útdaging.
HB
In arbeider komt thús út ‘e finzenis en besiket mei syn frou de tried fan it libben wer op te nimmen. Hja is by syn ôfwêzigens in affêre mei in oare man begûn. Ta fernuvering fan sawol de frijer as de frou hat de man dêr op in ferrassende manier begryp foar. Stadichoan wurdt dúdlik dat hy omslein hat mei syn dochter en dêrfoar fêst sitten hat.
Kommintaar:
Ien fan de meast súksesfolle stikken fan Claus. Krekt as “De iere breid’ en ‘Suiker’ lit it de wrakseling, de dreambylden en de teloarstelling fan ienfâldige minsken sjen. Lykas faker yn syn wurk is ek yn dit stik ynsest in sintraal tema. Dy ynsest is it gefolch fan in sletten, dompige famyljesfear, dêr’t de ienling iensum yn is en hunkeret nei oandacht en waarmte. Ek yn dit stik makket de iensumens en it ûnfermogen fan de man om út syn isolemint te brekken in djippe yndruk.
Yn it begjin waard it stik foaral priizge troch syn ‘folksk’ karakter. Letter krige men mear each foar de ûnderlizzende symbolyk en de fynsinnige psycholgy. It stik is yn Nederlân in moai soad spile. Yn 1980 hat Claus it sels ferfilme.
HB
In realistysk stik weryn de karakters moai en helder beskreaun binne. Troch wat der ûnder de tekst sit, ûntstiet der in broeierige benauwende sfear. In stik mei prachtige dialogen.
It stik is noch alhiel fan dizze tiid. It konflikt sil foar elk (jong en âld) werkenber wêze. It sil net makkelik wêze om mei de ûnderdrukte emoasjes fan de rolfigueren om te gean en sjen te litten.
Mar mei in regisseur dy ’t wat oandoart en mei in dito ploech spilers, is dit in prachtig stik.
AJ
In boeregesin hat op it plattelân gjin bestean mear. De heit is lykwols net bysteat om te feroarjen. It stik begjint as de mem fan de heit komt te festjerren en begroeven wurdt, wêrnei’t de soan en de dochter nei de stêd geane.
Yn ‘e stêd reitsje se lykwols hielendal ûntwoartele.
De soan jout bloed oan sikehuzen om oan jild te kommen; de dochter spilet sels foar hoer. Op in stuit makket de soan fan de flat in boerepleats. Uteinlik wurde se allebeide dakleas. Einlings geane se werom nei harren bertegrûn. Harren heit en mem binne ûnderwylst ek stoarn. Op it grêf fan heit en mem jouwe se harrensels del en stadich mar wis wurdt alles wei ûnder de snie.
Kommintaar:
In oangripend, realistysk stik. Realistysk is it net fanwegen de dekors, want dêrfoar binne der te folle wikselings fan plak. It realisme sit him foaral yn de wize wêrop de rauwe, hurde werklikheid toand wurdt. It stik is net allinnne in skerpe sosjale oanklacht, mar ek skreaun mei in soad moederaasje foar de slachtoffers. Der sitte lykwols ek hiele poëtyske kanten oan it stik.
It kontrast tusken de eigen taal fan de gesinsleden en de taal fan de minsken út ‘e stêd, dy’t de soan en de dochter besykje oer te nimmen, wurdt yn it oarspronklike stik fersterke troch it gebruk fan it Beiersk dialekt tsjinoer it ‘steds’ Dútsk. Yn dizze oersetting is dat omset nei respektivelik it Frysk en it Nederlânsk.
Tryater hat fan dit stik – regisearre troch Guido Wevers – yn 1988 in prachtige, skokkende foarstelling makke.
HB