Yn Ora et Labora portrettearret Herman Heijermans it boerefolk. Troch de ieuwen hinne wie de boer it symboal foar de mins dy’t libbet mei de natuer. Ora et Labora giet oer it boerefolk fan eartiids.
Oer it net kommunisearjen en it net úterjen fan gefoelens, oer emosjonele útbarstingen, oer misbegripen dy’t net útpraat wurde en oer de yntinse leafde en respekt foar elkoar. Ora et Labora is in oade oan dizze grutske minsken dy’t harren eigenwearde nea ferleagenje sille.
In bewurking foar de bûtenloft. Geskikt as iepenloftstik. Robert en Bertha binne twa ûndogenske jonges. Se lige en stelle alles byinoar. Mei harren sjarmante oplichterij feroverje se it hert fan de wrâld en de taskôger. In stik fol mei kluchtige saken.
Antsje, dy’t as faam tsjinnet yn in yngenieurshúshâlding, hat in brief fan har frou Styn yn ‘e hannen krige mei yntime geheimen. Dêr sjantearret se Styn mei.
Yngenieur Cor is op reis en Antsje docht wat se wol. Se lit Styn it wurk dwaan, hâldt dêr in jierdeifeestje yn ‘e hûs en sa mear.
Styn rekket der skjin mei oan en wit har op ’t lêst gjin ried.
As har man thúskomt fertelt se him alles. Mei jild en drigeminten keapet er it brief fan Antsje werom.
//Dit stik is net mear leverber. Jo kin fan dit stik gjin boekjes mear keapje. Wol ha we noch in pear sichtboekjes, se kinne dus noch wol lêzen wurde.
As jo dit stik spylje wolle, matte jo sels de boekjes kopiearje.
It stik út it begjin fan de 20ste ieu is yn dizze bewurking nei it no tahelle, mar dat is foaral yn lytse dinkjes te merken.
Yn it stik draait it om jildsucht. De fan oarsprong rike famylje Lyklema thoe Minwert is ferearme. Nei jierren neat fan him hearre litten te hawwen, komt de broer fan frou Lyklema by de famylje, mar deselde dei stjert er yn har midden. Hy blykt miljonair te wêzen. De famylje is fûl op it jild. Sy sille erve, want wa hie de broer oars?
Dan ferskynt Polly op it toaniel. Sy is in wike lyn troud mei de broer. De stimming slacht om. It hiele stik troch komme der hieltyd wer nije feiten op tafel sadat dan wer de famylje, dan wer Polly rjocht ha op de erfenis. It wiere leafdeleaze aard fan frou Lyklema, dejinge mei de broek oan yn’e famylje, wurdt hjirmei ek goed dúdlik. Om har sin te krijen hâldt se mei gjinien rekken. It slot is wreed: Polly hat in miskream en de famylje is oh sa bliid dat dêrmei de erfenis harren takomt.
De oandwaanlike soargen fan in jonge heit-en-mem om har earsteling wurdt yn dit stikje op in alderivichst aardige wize de gek mei stutsen. Op in dei wurdt it kleine húshâldinkje mei syn fêst ritme brutaalwei fersteurd fan de komst fan in freon mei in tige eigen libbensstyl. En as fuortdêrnei pake en beppe ek noch komme, hat fral de mem hâlden en kearen om de boel op regel te hâlden en o, der is sa folle….
Kostlik, sa ’t Heijermans it hele dwaan en litten sa te sizzen ‘ophinget’ oan in keamerskerm, as hoeder fan it rike besit, en de soargeleaze freon as komysk tsjinwicht fungearje lit.
Dit stikje wol werjaan de spanning op in repetysje fan in (berops)toanielploech tsjin ‘e tiid fan ‘e útfiering.
Gemis oan rolfêstens fersteurt de sfear omraak en de ynstekker hat der oan om de boel yn ‘e stokken te hâlden. Hy is der optlêst glêd mei oan en rekket omtrint oer syn toeren as de regisseur him ferwyt dat er de holle der net by hat. Op dat stuit is it him oer en stjit er der út dat er krekt hjoed 25 jier ‘yn ‘e bak’ sitten hat.
In dramatysk stikje toaniel dat him om ca. 1900 ôfspilet foar de poarte fan in tichthús, dêr’t famyljeleden (de heit, de frou en it soantsje) fan in finzene wachtsje op syn frijlitting.
Spilet yn 1898 yn in lyts roomsk fabryksplakje oan hûs fan pastoar Bos, dy’t as geastlik riedsman in bestjoersgearkomste meimakket tsjin ‘e tiid fan it stimmen.
De taktyk dy’t menhear-pastoar tapasse wol by de foarljochting oan syn parochianen sjit ien fan ‘e mannen sadanich yn ’t ferkearde kielsgat, dat it útrint op grut trelit.
Karakterstikje!
In brokje leafdestragyk achter de skermen fan it sirkuslibben. Haadpersoan is de kloan Aujust, dy’t nei in slim beropsongelok lang de âlde net mear is, ek al docht er wer wat nûmerkes mei en dy’t boppedat sûnt dy tiid by syn frou folslein net mear yn tel is. Under it ôfdraaien fan it programma komt it yn ‘e klaaitinte ta in ferheftige rûzje as syn fermoeden oangeande syn oare helte (dûnseres yn it sirkus) befestige wurdt.
Amper wit er him foar in moard op har te hoedzjen, as Funny oan it uterste ta yn har haat behurdet, stiet dan yn bestân om it sirkus sonder har farwol te sizzen, mar by eintsjebeslút krûpt it bloed wêr’t it net gean kin. En by it sakjen fan it doek bliuwt er iensum, as in geastlik wrak, achter.
By in sikenhûs is in frou binnenbrocht, dy’t stoarn is sûnder dat se dêr wisten wa ’t wie en sûnder dat der yn it skoft dat de frou dêr lein hat famylje opdaagjen kommen is. Dit gefal achten de dokters gaadlik om te brûken yn de snijkeamer en de studinten der wat fan leare te litten. Begroeven kin der dan net mear wurde.
In dei of wat letter komme der by it sikenhûs in soan en in dochter fan de frou om te freegjen nei harren mem. Se hearre dan dat se stoarn is, mar as se freegje om it omskot, wurdt der sein dat dat der net mear is en dat se it dus net meikrije kinnen om it, neffens bedoeling, neist harren heit te beierdigjen. De soan oppert dan dat de mem wol yn ‘e snijkeamer bedarre wêze sil. As er dêr gjin ôfdwaande ûntkenning fan kriget, pakt er út tsjin de doktoaren en ferwyt er harren de eigen stân foar sokke praktiken te sparjen en earmelju te brûken om neaken en dea for de studinten te kyk te setten. De dokters beswarre him der gjin skandaal fan te meitsjen, mar hy kin harren fan datoangeande neat ûnthjitte. De hearen fertrouwe der op dat de oerheden harren net falle litte sille.
Dan giet elk wer oan syn wurk.
In dramatysk barren út ‘e tiid fan lang ferlyn doe’t yn ‘e grutte stêden de striid om in pear sint lean mear foar de arbeiders faak útrûn op reboelje tusken wurkwilligen en stakers, as grutte kloften plysje en soldaten de strjitten opstjoerd waarden om opstannelingen del te bêdzjen.
‘Op foar de frijiheid op! Fuort mei de slavernij. Weits op, weits op! Foar ’t hillich rjocht fan minsken stride wy.’
Dokter Larsen en syn frou hawwe in skoftsje lyn in lytse pop krigen. Beide binne se ridlik gau ta de ûntdekking kommen dat it jonkje blyn is, mar se doare it elkoar net te bekennen en namste mear lije se der ûnder. Se sonderje har mear en mear fan elkoar ôf en beide witte se mei de sitewaasje gjin ried mear. De mem bidt God om de stumper hjirwei te nimmen; de heit tinkt oan in spuitsje foar altyd…. In kollega wit it him ynearsten ôf te praten, mar yn in moedeleaze bui grypt er op ‘e nij nei it deadzjende gif; op dat stuit komt syn frou der yn en komt him oer ’t mad…..
De dramatyske sêne dy’t dan folget, rint út op in fermoedsoening en… berêsting yn it lot, alhoewol…….
In ‘sabeare hear’ wit op in ynleine wize en troch in falske beskuldiging fan stellerij ûnder syn drankrekken wei te kommen, neidat er it om ‘e nocht besocht hat mei de betsjinsters oan te lizzen.
Jout de spanning wer yn in arbeidershúshâlding dy’t ûnder slimme bedriging stiet fan stakende arbeiders (1901), om’t de man út earmoede syn wurd brutsen hat en wer oan ’t wurk gien is.
In ofsier fan justysje is belestige mei in foarûndersyk oangeande de fertinking dat de brân yn in tabaksfabryk oanstutsen wêze kin. Yn dy brân is in lyts famke omkommen.
Hidde Bron, in broer fan de eigener en wat simpel fan geast, wurdt fertocht om’t er min mei syn broer oer de wei kin. Syn broer slacht him gauris en leit him leech. Jan Bron, de eigener, wurdt fertocht omdat er skulden hat en de konkurrinsje mei de oare fabrikanten net mear oan kin. Hy hat koartlyn syn brânfersekering ferheegje litten.
Behalve de beide broers hat de ofsier ek noch oproppen de skoanheit fan Jan, de kafeehâlder, in buorman en in ferver, wylst in brigadier ek in ferklearring ôfleit.
Mei help fan de tsjûgen wurdt de wiere dader ûntmaskere.
NB Heijermans hat dit stik skreaun foar in akteur, dy’t sân rollen foar syn rekken naam (de fertochten en de tsjûgen)!
De stuft is der tige wiis mei dizze klassiker út ‘e Nederlânske toanielliteratuer, yn ‘e treflike oersetting fan Pyt en Tryntsje van der Zee, yn it ljocht jaan te kinnen.
Om’t wy de ynhâld fan it stik as bekend beskôgje, folsteane wy op dit plak mei in part fan it foarwurd sa’t de oersetters dat sels oan harren wurk tafoege ha:
“Heijermans hat dit stik, krektlyk as syn measte oare stikken, net skreaun yn it A.B.N., mar yn in soarte fan ‘keunstdialekt’. Om it folkse karakter dat er dêrmei berikt hat, safolle mooglik rjocht te dwaan, is by dizze oersetting dan ek net yn ’t foarste plak útgien fan standertfrysk, mar mear fan de sprektaal.”
“Likegoed ûntkomt men der as oersetter net oan om bepaalde âlde of ferâldere wurden te brûken, it stik spilet no ienkear yn 1900. Dêr komme yn dit gefal noch typyske termen út ‘e skipfeart en de fiskerij by, dy’t net altyd yn hjoeddeisk Frysk oer te setten binne, of dy’t by minsken ‘oan ‘e wal’ frjemd binne. Wannear’t al dy termen weilitten wurde soene, soe Heijermans Heijermans net mear wêze en soe dus in soad fan dizze typyske sfear ferlern gean. Foar safier mooglik wurde ûnbekende wurden/begripen yn fuotnoaten ferklearre.
Fansels hat it publyk der neat oan, mar as de spilers sels begripe wat se sizze, en wêrom, en dat mei oertsjûging spylje, sil it publyk dochs wol sa likernôch begripe of fiele wêr’t it om giet.”
‘Wize Hâns’ is it ferhaal fan de boarre Hâns en syn jonge baas Jonathan. Jonathan hat gien heit en mem mear. Hij wennet allinne mei syn kat. Dy kat is syn iennichste freon. Doe’t er jild hie, hie er wol mear freonen, mar no is syn jild op. Hy hat skulden by de bakker, de molkboer en de skuonmakker. Se drigje Hâns syn kat ôf te pakken en te ferkeapjen oan de kening, om’t dy in goeie rottefanger syket.
De kening kin der al wike net fan sliepe. Mar Hâns wol syn kat net ferkeapje. Dan grypt Hâns sels yn: ynienen begjint hy te praten! Hy biedt Jonathan oan om nei it hôf te gien om de rotten teferjeien. Omt Jonathan bang is dat se Hâns wat oandwaan sille jout hy him syn klean oan as fermomming. Oan it hôf oankommen blykt de hiele rottepleach trochstutsen kaart te wêzen.
Kroanprins Arthur is sa happich op ‘e troan dat hy besyket syn heit it paleis út te narjen troch rotten te lokjen en te fuorjen en de katten út te roegjen.
Hâns docht him oan it hôf foar as in gelearde dokter en Jonathan spilet it spultjse mei. De kening sjocht heech nei Hâns op. Hy beneamd him ta de heechste rjochter yn it lân. Hâns giet sadwaan-
de net allinne de striid oan tsjin de rotten, mar hy hâldt ek yn minskelân fiks rjochtdei.
Hy ûntmaskert sawol kroanprins Arthur as de ûnrjochtfeardige winkelju.
Kommintaar:
Yn dit stik uteret Heijermans û.o. syn krityk op tsjerke en medyske stân. It folk libbet net mear mei en neffens de natuer. De kat jout ús in oar foarbyld. Dy leit him noflik te sliepen yn ‘e waarme sinne en is in echte libbensgenieter.
Sels noch ôfsjoen fan dizze maatskappij-krityske kant is dit in prachtig mearke dat net allinich poergeskikt is om foar bern spyle te wurden. It soe sels in moai iepenloftspul wêze kinnen.
HB